Чолҕораадиэпэ - Зайчики
Книга для чтения на языке лесных юкагиров
Начальный курс обучения
Ответственный редактор к.и.н. Л. Н. Жукова
Редактор юкагирского текста д.ф.н. И. А. Николаева
Иллюстрации Р. Чернецовой
“Чолҕораадиэпэ” (“Зайчики”) – книга для чтения на юкагирском языке (таежный диалект) для студентов северного отделения филологического факультета и для учащихся средней школы, изучающих юкагирский язык. В книгу вошли наиболее известные русские народные сказки, загадки, а также сказки, рассказы, стихи русских и российских писателей. Переводы на юкагирский язык осуществили юкагиры, жители с. Нелемное и пос. Зырянка Верхнеколымского улуса РС(Я).
Книгу дла чтения “Чол5ораадиэпэ” рекомендуется использовать в начальном курсе обучения после окончания работы над “Букварем”.
Өнмэгэ льиик (Заповеди)
Йөульэтлэк – Люби (всех и все).Тэт уйлоол лэбиэ анурэк – Береги родную землю. Тэт лэбиэҥоодьэ ноудиик, йөульэтльэк – Береги, охраняй, люби родную природу. Оойоотэйбэн өнмэгэ льиик – Помни о будущем. Лосилҥин ньаасьак – Поклоняйся огню. Оожииҥин эрчоон эл аалэк – Не оскверняй воду. Эл кудэдэллэ, эл хонрэшлэк – Не убивай, не разрушай (без причины). Эл кимдааньэлэк – Не обманывай. Эл холлуйлэк – Не завидуй. Эл олунулэк – Не воруй. Эл ильдэлэк – Не ругайся. Эл кимдьэлэк – Не дерись (старайся решать все вопросы мирным путем). Кижоодьэ эл өнмэлэк – Не будь легкомысленным. Эрчоонгэт мэт мойк – Воздерживайся от плохого. Пугэсьэ шубэндьэньэк – Будь с горячим сердцем. Эрчэ өнмэгэ эл льиилэк – Плохое не запоминай. Омосьо ньиҥиэньэк, омосьэ шоромо оок – Будь с хорошей душой, хорошим будь. Йиэн лэбиэ шоромоньэ ньэкэнмик – Дружи с людьми. |
ЧУУЛЬДИИ ЛУЧИПЭ (Русские сказки)
Курочкэ – рябэ
Пулут тэрикэдиэньэ льэльэлҥи-модольэлҥи. Титтэгэ льэльэл курочкэ-рябэ. Йайциэлэк лөудиэльэлмэлэ, таатбэн оло чэроуроолэк. Пулут толчиим, толчиим – эл хонжошльэл. Тэрикэ толчиим, толчиит – эл хонжошльэл. Шөлбудиэ альдэгэн хонэйльэл, тудэ лахилэ уушайльэлум, йайцэ лөудульэл, таат хонжольэл. Пулундиэ ибэльэй, тэрикиэдьиэ ибэльэй, курочкэ-рябэ аай өрньэй:
– Кудах-тах-тах! Кудах-тах-тах! Эл ибэльэлэк пулут, эл ибэльэлэк тэрикэ! Мэт йайцэ титин кэчиит, йиэнбэн оотэй, эл чэроуроо – э, таатбэн оотэй.
Пөмнэлбэн
Пулундиэ тэрикиэдиэньэ модольэлҥи. Иркидьэ пулундиэ тэрикиэдиэҥин молльэл:
– Тэрикэ, илэгулэ пөмнэлбэн аадэллэ йиэльэш!
– Нумун мэт тэтин аадэллэ йиэльэшут? Илэгул өйльэ!
– Тэт амбаргэн омось йуөк, бэйдьиэн мэччидьэк, пөмнэлбэнҥоон нуктэмэк!
Таат таҥ тэрикиэдиэ амбарҥин хони, бэйдьэ аҥсиидэллэ, йукоодьоонгэлэ нуктэллэ, таҥ иллугулэ пөмнэлбэндиэк аамэлэ. Табунгэлэ йиэльэштэллэ, охнодаҥильгэ пөньиим.
Пөмнэлбэн ходоодэллэ, ходоодэллэ таат пэмэриэй. Киэйэн пол будиэн, таат шэшпэдаҥиль лаҥии пэмэрэй, таат льэт пудэ йахай. Пудэ йахадэллэ, чугэгэн таҥдиэт пэмэриэй. Таат пэмэрэт хондэгэ ньаасьэдин чолҕораадиэк пөгул. Чолҕораадиэ тудин мони:
– Пөмнэлбэн, мэт тэтул лэгут!
– Чолҕоро, мэтул эл лэйлэк, мэт тэтин йахтэтчэ! – пөмнэлбэн мондэллэ таат йахтаай:
Мэт амбаргэ мэччиилоодьэ,Мэт иллугулэ уйоодьэ, Мэт хаахаагэт шэйрэсьэ, Мэт эпиэгэт шэйрэсьэ, Тэткэт аай шэйрэйтэйэ! |
Пөмнэлбэн чолҕораадиэгэт чугэгэн таҥдиэт пэмэрэй.
Пэмэрэдэгэ, ньаасьэдин көдиэлэк кэлул.
– Пөмнэлбэн, мэт тэтул лэгут!
– Эл лэйлэк мэтул, – пөмнэлбэн мони. – Мэт тэтин йахтэтчэ
Мэт амбаргэ мэччиилоодьэ,Мэт иллугулэ уйоодьэ, Мэт хаахаагэт шэйрэсьэ, Мэт эпиэгэт шэйрэсьэ, Мэт чолҕораадиэгэт шэйрэсьэ, Тэткэт аай шэйрэйтэйэ! Көдиэлгэт шэйрэсь. |
Пөмнэлбэн таҥдиэт мургэ молҕон пэмиэрэй. Таат пэмэрэдэгэ, мээмээлэк ньаасьэдин кэллэ мэдэйл.
– Пөмнэлбэн, мэт тэтул лэгут!
– Ходит мэтул тэт лэктэмэк!
Таат йахтай:
Мэт амбаргэ мэччиилоодьэ,Мэт иллугулэ уйоодьэ, Мэт хаахаагэт шэйрэсьэ, Мэт эпиэгэт шэйрэсьэ, Мэт чолҕораадиэгэт шэйрэсьэ, Мэт көдиэлгэт шэйрэсьэ, Тэткэт аай шэйрэйтэйэ! Аай шэйрэсь, идьии мээмээгэт. |
Пөмнэлбэн пэмэрэй чугэгэн, ньаасьэдин шахалэлэк шубэжэл.
– Пөмнэлбэн, ходо тэт пөмнэсиик, иилуусиик, хаҥидэ мэ пэмэрэйэк?
Пөмнэлбэн табун мэдиидэллэ, айаадэллэ таат йахтаай:
Мэт амбаргэ мэччиилоодьэ,Мэт иллугулэ уйоодьэ, Мэт хаахаагэт шэйрэсьэ, Мэт эпиэгэт шэйрэсьэ, Мэт чолҕораадиэгэт шэйрэсьэ, Мэт көдиэлгэт шэйрэсьэ, Мэт мээмээгэт шэйрэсьэ, Тэткэт, шахалэ, аай шэйрэйтэйэ! |
Пөмнэлбэн таат шахалэгэт пэмэриэй, пэмэриэдэгэ, шахалэ мони:
– Ходимиэ омосьэ йахтэйэк! Мэт лигэйэ, ньэлэмэ эл мэдиийэ. Мэт йоҕул иисьэгэ мадаадэллэ йахтэк-таа!
Пөмнэлбэн йоҕулэ иисьэгэ мадаадэллэ таат йахтаай:
Мэт амбаргэ мэччиилоодьэ,Мэт иллугулэ уйоодьэ, Мэт хаахаагэт шэйрэсьэ, Мэт эпиэгэт шэйрэсьэ, Мэт чолҕораадиэгэт шэйрэсьэ, Мэт көдиэлгэт шэйрэсьэ, Мэт мээмээгэт шэйрэсьэ, Тэткэт, шахалэ, аай шэйрэйтэйэ! |
– Ньайдэльисьэ йахтэлэк! Мэт нингэльидьэ эт мэдиильэлдьэ! Идьии мэт оҥоргэ мадаадэллэ йахтэк-таа!
Пөмнэлбэн таҥ ажууги мэдиидэллэ, таат оҥордэгэ мэнмэгэсь. Шахалаадиэ тудэгэлэ таҥдиэт амладайм…
Чэнчэ нумиэдиэ
Чорхо будиэ чэнчэ нумэдиэк оҕоол. Нумэдиэ архаан шөльбудиэк шубэжэл. Нумэдиэ йуөдэллэ, мони:
– Кинтэк тии модол?
Нилги эл эдэндьи. Таҥнуги таа шөктэллэ, тудидьиэ мадаай. Таасилэ таҥ нумэдиэ архаан алдулаадиэк кэлул. Көҥдьэллэ мони:
– Кинтэк тии модол?
– Мэтэк, шөльбудиэ. Тэт кин оойэк?
– Мэт алдулаадиэ.
– Таҥнуги шөк, атахлоот модотэйли!
Алдулаадиэ таҥидэ чирчэгэсь, атахлоот мадааҥи.
Таат чэнчэ нумэдиэ архаан чолҕораадиэк кэлул. Тан нумэдиэ йуөдэллэ, көҥдьэллэ мони:
– Кинтэк тии модол?
– Мэтэк, шөльбудиэ. Мэтэк, алдулаадиэ. Тэт кин оойэк?
– Мэт чолҕораадиэ.
– Кэлук, митньэ модойиик!
Чолҕораадиэ шөги, йаалоот мадааҥи.
Таат шахалаадиэ шубэжэй. Йуөм – чэнчэ нумэдиэк оҕоол. Көҥдьиэй:
– Кинтэк тии модол?
– Мэтэк, шөльбудиэ. Мэтэк, алдулаадиэ. Мэтэк, чолҕораадиэ. Тэт кин оойэк?
– Мэт шахалаадиэ.
– Шөк, митньэ модотэйэк.
Шахалаадиэ шөги, илэклоот мадааҥи.
Таат көдиэлдиэк кэлул. Шэшпэдаҥильҥин йоодэсь, мони:
– Кинтэк тии модол?
– Мэтэк, шөльбудиэ. Мэтэк, алдулаадиэ. Мэтэк, чолҕораадиэ. Мэтэк, шахалаадиэ. Тэт кин оойэк?
– Мэт көдиэлдиэ.
– Мит лаҥи шөк.
Шөги. Таат ньаҕанбоот мадааҥи.
Архааптэгэн мээмээ кэллэ мэдись. Таат йуөм, чэнчэ нумэдиэк оҕоол. Йахтэлэк мэдуул. Мэдиидэллэ, таат өрньиэй:
– Кинтэк тии модол?
– Мэтэк, шөльбудиэ. Мэтэк, алдулаадиэ. Мэтэк, чолҕораадиэ. Мэтэк, шахалаадиэ. Мэтэк, көдиэлдиэ. Тэт кин оойэк?
– Мэт хаахаа мээмээкэн.
– Кэлук, митньэ модойиик!
Мээмээ таат таҥ нумэдиэҥин эрдьиэй. Ньэходо шэшпэдаҥильгэ эл хонну. Таҥнуги мони:
– Тит нумэ будиэ арпайдэллэ, модотэйэ.
– Элльэ, тэт таат лөудут митул мэ кудэдэмэк!
– Элльэ, – мээмээ мони, – эл кудэдэтчэ.
– Таҥнуги арпайк!
Таат мээмээ орпуйаай. Арпайдэгэ, нумэпэги таҥдиэт хоҥжоди. Хоҥжоодьэ аат хайбись чумут пугижэйҥи. Таат, илльэ нумэлэк мээмээньэ уйааҥилэ. Таҥ нумэгэт омосьоодэк ааҥилэ. Таа чумут мээмээньэ мадааҥи.
Табудэ чэмиэсь.
Репа
Пулут репалак моттаальэлмэлэ. Таҥ репа чоммут, чомоодьэ репаҥоот кудэльэл. Пулут тудэ таҥ репагэ лэбиэгэт абудаальэлум, таат ньэходэ эл аачиильэл. Тудэ тэрикэ ньиэльэлмэлэ. Атахлоот абудаальэлҥа, эл аачиильэлҥи лорхайльэлҥа. Тэрикиэдиэ тудэ марльуөги ньиэмэлэ. Йалоот абудаальэлҥа, лорхайҥа, эл аачильэлҥи.
Таҥ паайпэдиэ тудэ тоукэ ньиэмэлэ. Тоукэ кэлдэллэ, паайпэдиэ йолаат маҕилдэгэт тодиилэ шиҥжиим, абудит. Пулут йолаат тэрикиэдиэк, тудэ йолоот паайпэдиэк, паайпэдиэк йолаат тоукэлэк, абудут-абудут, лорхайҥа. Тоукэ кошкадиэк ньиэмэлэ. Кошкадиэ кэлдэллэ, тоукэ лахильдэгэт тудэ шашхулэ мойт, абудаальэлум, эл аасиильэлҥи титтэ репагэлэ. Таат таҥ кошкэдиэ шөльбулэк ньиэмэлэ, шөлбул кэлльэл. Таат абудаальэлҥа. Репалэ пулут мойм, тудэ йолаат тэрикэдиэк, тэрикэдиэ йолаат паайпэдиэк, паайпэдиэ йолаат тоукэлэк, тоукэ йолаат кошкадиэк, кошкадиэ йолаат шөльбулэк.
Таат абудаальэлҥа, абудут, абудут, тинҕатут титтэ репагэлэ аасиильэлҥа.
Йанжэпул-йумусьумэпул
Пулут тэрикэньэ модольэлҥи. Атахун уөньэльэлҥи, паайпэдуө – Маша, куөйпэдуө – Ванюшка. Эсиэпэги эмэйпэги гооротҥин кэбэйҥьит монҥи:
– Маша, тэт омосьэ уө оойэк, тэт эмдьэ омось йуөк, эл кэбэйлэк. Мит титин гоороткэт омосьэ лэгулэк, ньиэрэк кэсиитэл.
Титтэл кэбэйҥидэгэ, Маша тудэ эмдьэгэлэ нумэ архаа ульэгэ будиэ модотэллэ, уөрэптиэньэ йододин кэбэсь. Маша кэбэйдэгэ, нумэпэдэгэ архаа йаҥжэплэк мадааҥи. Ванюшкагэлэ титтэ пиирии будиэ модотэллэ, мэрэйҥи. Машенька киэсь, йуөм – эмдьэги өйльэ. Тиҥидэ шубэжэй, таҥидэ хонтэй – ньэхон өйльэ. Эдиэсьум, эдиэсьум, Ванюшка эл эдэйну. Таат ибильиэй. Нэмдик аатэмлэ? Ибильэллэ, ибильэллэ, ньэлэмэ эл аатэй. Таат кэбэсь, таҥидэ-тиҥидэ йуөдэй. Йуукэ, мургэ будиэн йанжэпул мэрэл мэдэйҥи, таҥдиэт амлайҥи. Маша лэйтэйм, титтэл Ванюшкагэлэ шэгэжэйҥа. Таат титтэгэлэ шэҥжэйм.
Шубэжэт, шубэжэт, йуөм – чорхогэ чибаалэк пиэдэт оҕоол. Маша лосилгэт йоулусьум:
– Лосил, лосил, хаҥидэ йанжэпул мэрэйҥи?
– Шаал лосилгэ пэшшэйк, таҥнуги монтэйэ.
Маша, лосил чинэдэллэ, лосилҥин пэшшэйм. Лосил таҥнуги кишшэм, хаҥидэ йаҥжэпул мэрэйҥи. Маша табун мэдиидэллэ, хаҥидэ лосил кишшэм, таҥидэ кэбэсь.
Хони, хони, йуөм – кэйлэндьэ яблокондьэ шаалэк оҕоол, чилгэпки лэбиэгэ хобурооҥи. Маша йоулусьум:
– Эл йуөйэк, хаҥидэ йаҥжэпул мэрэйҥи?
– Мэт яблокопул лоудэк, шаапэги шэльгэдэйдин льэҥи.
Маша таҥ шаагэлэ таат йархужэшаам, яблокопки чумут лэбиэгэ лоудуҥи. Табун Машаҥин йаҥжэпул чугэпэги кишшэмэлэ.
Маша аай аҥсиидин кэбэсь. Йуөм – ибишииньэй унуҥэк йиэрэл, порхойоги кисельэк. Маша тудин мони:
– Унуҥ, хаҥидэ йанжэпул мэрэйҥи, эл йуөйэк?
– Мэт будиэ чомоодьэ шөйльэк ходоол, мэт чугэгэлэ тоҕум. Тиҥ шөйль миндэллэ, пэшшэйк.
Маша шаал миндэллэ, таҥ шөйльгэлэ йиэдугудэ уйаайм. Ибишии унуҥ кишшэм, хаҥидэ йаҥжэпул мэрэйҥи.
Маша аай кэбэсь, иҥльисьэ мургэлэ йахай. Таат эгиэй, эл лэйдии, хаҥидэ хондин, нэмэ аадин. Йуөм – көйкиль аал ежикэк модол.
– Ежик, ежик, хаҥидэ йанжэпул мэрэйҥи, эл йуөйэк?
– Хаҥидэ мэт пэмэрэт хонтойэ, таҥидэ хон!
Ежик помнэйбэнҥоон кудэдэллэ, таат пэмэриэй шаал молҕон, поньха- араа альгэн. Таат ежик йолаа хонут, курица нойньэй нумэгэ йахай. Таа нумэдиэ молҕо Яга Бабалэк модол, пугэлбиэ иҥдьиик йодомэлэ. Эмдьэдиэ нумэн шэшпэдаҥильгэ модот, яблоколэ мэ йоодой. Маша чуруудьаа таҥ нумэдиэгэ йахадэллэ, тудэ эмдьэ миндэллэ, Ванюшканьэ тудэ нумэҥин шубэжиэй. Яга Баба поньходаҥильгэн эгэдэсь, Ванюшка ньэхон өйльэ.
Йаҥжэпкин өртэсь:
– Чугоон шэнжэйҥик!
Йаҥжэпул, өрньэдэ, Маша йолаа мэрэйҥи.
Маша тудэ уө мойт, аай мэ шубэжэй, йолоҕудэ йуөдэсь – йаҥжэпул тудэл хаҥииҥилэ. Тудэл ибишии унуҥҥин кисельньэл порхойааҥин шубэжэй. Йаҥжэпул титтэгэлэ шардин мэ льэҥаа.
– Унуҥ, унуҥ, митул аҕитэк!
Унуҥ Машагэлэ эмдьэдэньэ порхойо аал модотэм, йанжэпкэт аҕитэм. Йаҥжэпул мудэдэйҥи. Маша порхойод албэгэт укэйдэллэ, унуҥ йугиидэллэ, тудэ эмдьэ мойт аай шубэжиэй.
Йаҥжэпул Маша йуөдэллэ, ньаасьэдэйҥи, таат аай хааҥиилааҥа. Маша яблоко шаалгэ йахадэллэ, мони:
– Митул аҕитэк!
Яблоко шаал титтэгэлэ тудэ полжисьэлэ тоҕум. Йаҥжэпул йөмгэллэ, йөмгэллэ, ньэлэмэ эл нуктэллэ, Маша Ванюшка будиэн мудэдэйҥи. Маша укэйдэллэ, яблоко шаал йугиидэллэ, аай шубэжиэй тудэ нумэ лаҥи. Тудэ нумэгэ йахадин льэдэгэ, йаҥжэпул аай титтэгэлэ нуктэллэ шэнжэйҥа. Өрньэдэ, пуддэгэ эйуунудэ, Маша будиэн мэрэдэ, Ванюшкагэлэ нугэндэгэт аасиидин мэ льэнуҥа…
Маша чибаль йуөдэллэ, тудэгэ йахадэллэ, мони:
– Лосил, лосил, митул аҕитэк!
Лосил титтэгэлэ аҕитэм. Йаҥжэпул таҥ лосил будиэн мэруйииллэ, титтэ пиирии угольгэ чаҕитэллэ, таҥдиэт эл нуктэллэ Яга Баба лаҥи кэбэйҥи. Маша тудэ эмдьэньэ лосилгэт укэйдэллэ, титтэ нумэҥин чугоон шубэжиэҥи.
Тудэ нумэгэ йахай, тудэ эмдьэгэлэ айлэллэ, майлэдэйлэ анҕиидэллэ, модотом, Ванюшка альаа мадаай. Модоҥи. Эсиэги эмэйги гоороткэт кэлдэллэ, титтин чоҥчэ лэгулэк, чэнчэ ньиэрэк кэсииҥилэ.
Табудэ чуулдьии чэмиэсь.
Молодьаадиэ
Пулут йообиин холльэл, тудэ йолаа тоукадиэк пөгиэльэлул. Холльэл пулут, холльэл, таат тудэ молодьо лөудэльэлмэлэ.
Шөлбудиэк кэлльэлул, таҥ молодьогэ шөульэл, таат молльэл: “Мэт тии модотойэ”.
Таҥ параагэ алдулэлэк чирчэндьиидэ йахальэлул. Йоулэсьум: “Кинтэк, кинтэк молодьэгэ модол?” “Айэдьаанул шөлбудиэ оодьэ. Тэт кин оодьэк? Мэт чирчэндьибол алдулэ оодьэ. Мэтул шэйрэк”. “Кэлук”. Дьэ атахлооҥи титтэл.
Чолҕораадиэк пөгут, таа йахал молодьаадиэгэ, таат йоулэсьум: “Кинтэк молодьаадиэгэ модол? Айэдьаанул шөлбудиэк, чирчэгэньул алдулэк. Тэт кин оодьэк?” “Мэт пэсньул чолҕараадиэ оодьэ. Мэтул аай шэйрэҥик”. “Кэлук”. Титтэл чуө йалоомуҥи.
Шахалаадиэк пөгут йахал: “Кинтэк, кинтэк модол молодьаадиэгэ? Айэдьаанул шөлбудиэ, чирчэгэнул алдулэ, пэсбол чолҕоро, Тэт кин оодьэк?” “Мэт шахалаадиэ паабаадиэ оодьэ. Мэтул шэйрэҥик”. “Кэлук, шөк”. Дьэ титтэл чуө илэклоот модоҥи.
Йуөҥидэгэ – көдиэлэк пөгул – аай титтэлаҥин молодьаадиэлаҥин, таат йоулучум: “Кинтэк тиҥ молодьаадиэгэ модол?” “Айэдьаньул шөлбудиэк, чирчэгэньул алдулэк, пэсьбол чолҕорох, таат шахалаадиэ – паабаадиэ. Тэт киҥ оодьэк?” “Мэт көдиэдиэ – шөйбэй ньугэрэ. Мэтул шэйрэҥик!” “Дьэ, шөк, йах!” Шөги тудэл аай – ньаҕанбоомуҥи титтэл.
Хадунгэт эрэ – кабанэк кэлул:
“Хро – хро – хро, кинтэк тиҥ молодьаадиэгэ модол эдьут?” “Шөлбудиэкайэдьаанулбэн, чирчэгэньул алдулэк, пэсьбол чолҕорок, паабаа – шахалаадиэ, көдиэдиэ – шөйбэл – ньугэрэ. Тэт кин оодьэк?” “Мэт кабан клыкан оодьэ. Мэтул шэйрэҥик”. Чомоодьэ эрчоодэк, чумут молодьаадиэҥин шөктин эрдьиҥи. Тэт эл хонайтэйэк тии!” Хододэ шөктэйэ, шэйрэҥик”. “Ходатоок, шөк”. Шөги тудэл. Чумут титтэл малҕалоомиҥи, таат чоурой, ньэхаҥидэ эл йадайтэйэк!
Йообиит ньанмэ шэлгиэй, мээмээк кэлул, лэлжэгэ: “Кинтэк тиҥ молодьэгэ модол?” “Айэдьаньул шөлбулдиэк, чирчэгэньул алдулэк, пэсьбол чолҕорок, шахалаадиэ – паабаадиэ, көдиэдиэ шөйбэл ньугэрэ, таат айии кабан – клыкан оот модойиили. Тэт кин оодьэк?” “һу, һу, һу, нингиэльэлдьэмэт. Мэт мээмээ – хаахаа оодьэ. Мэтул аай шэйрэҥик!” “Ходо тэтул шэйрэтоок? Тии таат чоуроой”. “Хододо эрэ!” “Шөк хододэ йаҕил лаҥин!” Шөги, чумут пуркиимуҥи, таат чоурумуй, молодьаадиэ иҥдьодэгэн шашандьай.
Э, таҥ параагэ пулундиэ мэт йөсильэл, молодьэги ньэхон өйльэ. Тамунгэ йолоҕудэ кэбэсь, тудэ молодьэ аҥчиидин. Тоукэдиэдиэ кэйугудэ пөгиэй. Пөгут, пөгут, йуөдэгэ – молодьэ ходоой таат уужуй. Тоукэдиэдиэ “гав, гав, гав”! Ойдьэй. Тамунгэ молодьэгэ ходоньэлбэнпэ чумут иркэйт, таҥидэ шэйрэйҥи йообии лаҥин.
Пулут кэлдэллэ, тудэ молодьэгэлэ нуктэллэ, мидьум.
Йаан мээмээ
Иркин паайпэ уөдиэ нумэгэт йообии лаҥин кэбэйльэл. Йообии тудэл шө±иэльэл, нумэ лаҥин чугэлэк аҥсиилаальэлмэлэ, таат льэт йообин нумэлэк нуульэлмэлэ. Шэсьпэдаҥил йоҥнаальэл, тудэл шэсьпэданилэк йуөмэлэ, йуөдэгэ – нумэ мол±o нилги өйльэ, таат шөульэл.
Тиҥ нумэгэ йаан мээмээк модольэлҥил. Иркин мээмээ эсиэ оольэл, ньууги Михаил Иванович оольэл. Тудэл чомоольэл. Йиэнбэн олбольэ оольэл. Тудэл молимэ йукооольэл, ньууги Настасья Петровна монут оольэл. Йаалмэшки йукоодьэ мээмээдиэ оольэл, тудэ ньууги Мишутка оольэл. Мээмээпэ нумэгэ өйльэльэлҥи, титтэл йообии лаҥин кэбэйльэлҥи эйрэдин. Нумэгэ атахун комнаальэл, иркиэт лэҥдибэлэк, йиэнбэшки йоҥжунубэк.
Паайпэ уөдиэ лэҥдибэгэ шөги, таа йуөдэгэ столгэ йаан шоуҕогэ лэгулэк оҕоол. Чомоол шоуҕогэ Михаил Иванович лэгулги оҕоол. Атахлэшки йукоочи Настасья Петровна- льэ, йаалмэшки ходьибэй кужуу титимиэ шоуҕаадиэк Мишуткэльэ оольэл. Шоуҕо киэйиэ лошкэплэк ходооҥил, чомоодьэк, өрдьоодьоодэк, йукоодьоодэк. Паайпэ уөдьэ чомоол лошкэк минмэлэ таат, лэҥдиэси чомоол шоуҕэгэт. Таат йукоол лошкэ миндэллэ, лэҥдиэси өрдьоол шоуҕэгэт.
Таат йукоол лошкэ миндэллэ лэҥдиэси Мишуткэ шоуҕэгэт, Мишуткэ лэгулги чоҥуульэл таат омоольэл йиэн шоуҕопулгэт. Паайпэ уөдиэ мадаадин эрдьиэй таат йуөдэгэ стол архаа йаан шаан модибэк оҕоол: иркиэт чомоой – Михайлэ Ивановичльэ, йиэнбэн йукоочи Настасья Петровнальэ, таат йаалмэшки йукоой, кужуу шөрилэ титимиэ йооноҕотньэчи, табун Мишуткэ шаан модибэги. Тудэл чомоол модибэгэ мадаай – таа эл омоо, ай эйлоой, пудэнмиэй, таат йукоол шаан модибэгэ мадаай – таа эл омоо, ай эйлоой, пудэнмиэй, таат йукоол шаан модибэгэ мадаай, таат тудин омоольэл. Паайпэ уөдьэ йукоол шоуҕогэт лэҥдиэй, поҕожигэ пөниидэллэ. Чуму лэгулдэйлэ лэгум, таат шаал модибэгэ модот йиэжуй. Шаал модибэ хондьожи, таат тудэл шаал модибэгэлэ эгэтэм, таат йиэн йонжонубэҥин хони.
Таа йаан йоҥжонубэлэк льэл: иркиэт чомоольэл Михайлэ Ивановичлэ, кинмигилэ Настасья Петровнальэ, таат йаалмэшки йукоодьоондэ Мишуткэдиэльэ. Паайпэ уөдиэ чомоол йоҥжонубэгэ абудаальэл, таа эйлоольэл, пудэнмиэльэл. Таат өрдьоол тамунгэ аай пудэнмиэльэл. Йоол йоҥжонубэгэ абудаальэл – таа таат омоольэл, таат ходоот малайльэл.
Мээмээпэ йообиит нумэҥин кэлльэлҥи лэҥдоольиэдэллэ, лэҥдэдин эрдьиэльэлҥи. Чомоол мээмээ тудэ шоуҕо миндэллэ йуөсиидэллэ, таат лэлжиэй иҥлиисьэ өрулэ: “Кинтэк мэт шоуҕогэт лэҥдиэльэлул?” Настасья Петровна тудэ шоуҕогэ йуөсиидэллэлэлжиэй чурун: “Кинтэк мэт шоуҕогэт лэҥдиэльэлул? Кинтэк?” Мишуткэ тудэ олҕодосьаа шоуҕо йуөдэллэ, ходьибэй тунмулэ нижаальэл: “Кинтэк лэҥдиэльэлул мэт шоуҕогэт, таат чуму лэйльэлум?” Михайло Иванович, тудэ модибэ йуөсиидэллэ, лэлжиэй иҥлись: “Кин мэт модибэгэ модаальэлул таат местэдэгэт ушаажайльэлум?” Таат Настасья Петровна тудэ модибэ йуөсиидэллэ чурун мони: “Кин туөн мэт модибэгэлэ уушаальэл, местэдэгэт ушаажайльэлум?” Мишуткэ аай мони: “Кин мэт модибэгэлэ хонжошльэлум мондьиит?” Мээмээпэ титтэ йоҥжонубэҥин шөнҥи. “Кинтэк мэт йонҥжонубэгэ абудайльэлул, мэт ньиэргэлэ мотобиильэлум?” – лэлжэй Михайло Иванович иҥлиисьэ тунмулэ. “Кинтэк тиҥ мэт йоҥжонубэгэ абудайльэлул, мэт ньиэргэлэ норхольэшльэлум чуму?” Таат Мишутки-эдиэ тудэ модибэгэлэ эгэтэллэ тудэ йоҥжонубэнин арпась, таат нижаай: “Кин мэт йоҥжонубэгэ абудайльэлул?” Таат тудэл паайпэ уөдиэк йуөсиимэлэ, таат ходьибэй тунмэлэ нижаай, тудэгэлэ мэ “кудьичэгэ” минҥитэй, таат нижаай. “Тиндии льэл! Мойҥик, мойҥик! Тиндии льэл! Тиндии льэл! Ой, ай, ай, ай! Мойник!” Паайпэ уөдиэ чирчэгэйдэллэ, тандиэт шэйрэсь.
Маша таачилэ мээмэ
Пулундиэ тудэ тэрикэньэ льэльэлҥи. Титтэгэ внучкэ льэл Машенькэ монут. Иркидьэ тудэ кэнэпэньэ лэбэйдии, шаанпаай шахальэштин кэбэйҥи. Тамун киэйэ Машенькэҥин мөнҥи: “Митньэ хонтойэк?” Тудэ хаахаагэт таат эпиэгэт ньиэнудьэй: “Мэтул йанҥик мэт кэнэпэньэ”. Эпиэги хаахаадэньэ мөнҥи: ‘!Хон, тэт кэнэпэгэ эт эл лондаалэк, шөҕиэтэйэк”. Йахаҥи паайпэптиэ йообии, шахальидьалаҥи лэбэйдии шаанпаай. Машенькаадиэ шаал йэклиэ, шаан йэклиэн, ньанмэн куст йэклиэн хонут, хонут, йуукэ тудэ кэнэпэгэт кэбэсь. Тудэ кэнэпэ эдиэсьнумлэ, өрньиэнуй, кэнэпэпки эл мэдииҥи, эл антачки, эл эдэйнуҥи. Эйрэт, эйрэт, йообиин Машенькэ бойсэ шоҕиэй. Боусэ мургэгэ йахай, эмичэ йообиигэ. Йуөдэгэ, нумэлэк оҕоол.
Машенькэ шэчпэдаҥилгэ йахадэллэ, көҥдиэй, нилги эл моноҕот. Шэчпэдаҥильгэлэ чолҕайм, тамун йооҕась шэчпэдаҥиль. Шөги Машенькэ нумэгэ, мадаай окно архаа модибэгэ. Мадаадэллэ чуҥжэлэк эйрэшмэлэ: “Кинтэк тии модол? Ходит тии нилги эл йэн?”
Таҥ нумэгэ чомоодэ мээмээтэгэк модольэлул. Таҥ параагэ тудэл өйльэльэл, йообии эйриэльэл. Йоолумэ кэлльэл мээмээ, Машенькэгэлэ йуөчиидэллэ, айаарэм. “Дьэ, идьии, ньэхаҥидэ эл йантэйэ тэтул. Тии мэткэ модотойэк, Мит оџох пиэдэтнутмэк, хашалэк йиэлэшнутмэк, мэтул хашалэ лэгитэтмэк”. Ниҥиэги нигийумуй Маша, таа ходо льэт ньэлэмэдиэлэ эл аат, мээмээ нумэгэ, тудэл модаай тии эдьут.
Мээмээ подьорхо чичкин йуөбии лаҥин кэбэйнульэл, Машенькэҥин моннульэл: “Йуөк ньэхаҥидэ эл хөллэк, эл укэйлэк. Дьэ кэбэйлугунэ, чин нугуут, дьэ таҥнуги лэгут!” Машенькэ чунжэлэ эйрэшум, ходо мээмээгэт шэйрэйтэм. Чумут йообиин местэк, хаҥидэ хоноол местэгэлэ эл лэйдии, нилги өйльэ йоулэсьтин. Чунжэ эйрэшут, өнмэдиэгэ йахай.
Иркидьэ мээмээ йообии эйрэллэ киэсь, Машенькэ тудин мони: “Мээмээ, мээмээ, мэтул йан иркин подьорхоҕин мэт эпиэ, – хаахаа тамунпэҥин, ньиэрэк, лэгулэк, хонтэллэ кэлтэйэ”. “Эллэ, – мони мээмээ, – тэт йообии шоҕиэтэйэк. Тэт йадул кэйк, мэт саам хонтот!” Машенькадиэҥин табудэк наадаҥоол! Пирожкик тудэл аамэ- лэ, чомоодьэ коробкэлэк минмэлэ, таат мээмээҥин мони: “Дьэ, йуөк, мэт тиҥ пирожкик пөниитэмэ, э, тэт, мэт хаахаа, эпиэ тампин хонток. Дьэ, өнмэгэ льиик: короб чугэгэ эл йоҕодайлэк, пирожки эл мэйнулэк. Мэт шаал будин арпайдэллэ, тэтул таат йуөт, нойдиит!” “Омочь, – мони мээмээ; кэйк тэт короб!” Машенькэ мони: “Пудулуҥидэ укэйк, йуөк эл тибо!” Мээмээ мэдин укэсь, Машенькэ короб молҕин шөги, тудэйоон будиэ пирожкиньэй шойҕок эгэтэмлэ, мээмээ шөктэллэ йуөм – короб кудолоот о±уөй. Пайайм таачилэ кэбэйльэй омнии мадаанубэ лаҥин.
Мээмээ хонут, хони бучун шаал, ньанмэ молҕодэгэн, поньхараа, шолэжаа, шөлиэншаал молҕөдэгэн, иҥирпэгэн, чоҕоопулгэн. Хонут, хонут, ижилбэллэ мони: “Көйкилгэ мадаатэйэ, пирожокэк лэктэмэ!” Машенькэ короб молҕот:
Йуө, иуө!Эл мадаалэк көйкильгэ, Эл лэйлэк пирожок! Хонток эпиэҥин, Хонток хаахааҥин! |
“Йуөк тэ! Ходимэ аҥдьандьэ Машенькаадиэк чуму йуөм”. Короб пайаайдэллэ, аай кэбэсь. Хони – хони, хони – хони, эгиэч, мадаай таат мони:
Көйкильгэ мадаатэйэ,Пирожокэк лэктэмэ! Машенькаадиэ коробкэт аай: Йуө, йуө! Эл мадаалэк көйкильгэ, Эл лэйлэк пирожок! Хонток эпиэҥин, Хонток хаахааҥин! |
Иркэсь мээмээ: “Ходимэ пайличэ, Машенькаадиэк! Пудэн модой, йуукэ йуөм!” Эгиэй таа кэбэсь чуруудьаа. Киэсь омниин модибэгэ, нугум нумэлэ, ходонгэ Машенькаадиэ эмиэги – хаахаадэньэ модоҥи, шэсьпэд аҥильпэдэйлэ таат көудэйм: “Тук, тук, тук! Йойҕөдайҥик, йоҕоткик! Мэт Машенькаадиэгэт лэгулэк, йадулэк кэчиимэ”. Тоукэпул мээмээн илэйэ мэттэллэ, эйууҥи мээмээ будиэ. Нумэпэгэт чумут тоукэпул ойдьэдэ тудэ лаҥин пөкки. Иҥлиэй мээмээ, коробкэлэ эгэтэм шэсьпэдаҥильгэ, таасилэ шэйрэсь йообии лаҥидэ эл йуөндьиидэ.
Укэйҥи Машенькаадиэ эпиэги, хаахааги шэсьпэд аҥильҥин. Йуөҥа – коробок оҕоол. “Нэмдик эдин коробкэ льэл?” – мони эпиэ. Э, хаахаа төбулги пайааймэлэ, таа йуөдэгэ, тудэ аҥдьэлэ эл лэйтэйну, коробкэ Машенькэ модол – эҥдьи, таат омосьчи. Айарэҥа хаахааги эпиэдэньэ, Машенькаадиэгэлэ эмлэчҥа, йугунуҥа, өнмэньи монут мондо. Чэмиэсь.
Атаҕун кэҥдэбоойэ мээмээпэдиэ
Тоҕоодьэ шааньэй местэгэ иркин мээмээ нумэк льэл. Таҥ нумэгэ атаҕун мээмээ уөк эмэйпэдэньэ льэльэлҥил. Атаҕун мээмээ уө титтэ эмэйгэт кэбэйдин кудэлэҥи. Эмэйпэги мони: “Эл ньэ пэшэйҥилэк атахлоот эйрэҥик”.
Таат кэбэйльэлҥи хонут лэҥдоольэльэлҥи, хонут сырньэй абутэк нуульэлҥилэ, таат сыргэлэ хартадин аай льэҥидэгэ, шахалаадиэк кэлльэлул”. Мээмээ уөрпэ тудин молльэлҥи: “Митин хартэк митлэ йукоой”. Шахалаадиэ тамун хартэт лэгэйнульэнум, тамунгэ йуөлтаҥ чоммунульэл, тамунгэ аай мээмээ уөрпэ: тудэльэ чомоой, мэтльэ йукоой”. Шахалэ таҥиндин аай лэгэйнульэлум. Таат лэгэйнут боусьэ. Йукожэльэлум, таҥ мээмээ уөрпэ таат ньэлэмэлэ эл лэкчоон пөҥоони, шахалаадиэ чуму лэгут чэмэрэйм. Чэмиэсь.
Шахалаадиэ абудьаадиэ таачилэ шөйбой көдиэл
Пулут тэрикэньэ модоҥи.
Пулут мони тэрикэдиэҥин: “Тэрикэ, пирог йиэлэш, а мэт анилэк икчиитэмэ”. Анил иидэллэ, нумэ лаҥин мэ хонтом иркин миидьии, ходок. Хонут, йуөдэгэ: шахалаадиэк амдай- дэллэ ходоол чугэгэ. Пулут миидьиигэт эгииэдэллэ, шахалаадиэ лаҥин хони, тудэл ходоой эл учичоон амдайбэн титэ. “Дьэ подарэкэк аатэмэ мэт тэрикэҥин”, – мони пулут, шахалаадиэгэлэ мидьум, миидьиигэ пөниим, тудэл киэйиэн кэбэсь, тудэ йахадаасьэ эгэт. Шахалаадиэ тамунгэлэ лэйтэйдэллэ, анилэ чуруудьаа пэйжиильэлум, тии таа иркин анилэ, таат пэйжиит, чуму пэшшэйм, тудэ саам шэйрэсь.
“Дьэ тэрикэ, – пулут мони, – ходимиэ воротникэк тэтин мэт кэсиимэ тэт маҕилҥин”. “Холльэ?” “Миидьиигэ таа анилньэ льэй”. Тэрикиэдиэ миидьии лаҥин хони, ньэ воротник можжуу, ньэ анил дэ өйльэ, тэрикиэдиэ тудэ пулуткэлэ ильдэчльэлум. “Таатмиэлбэн титимиэлбэн! Тэт айии кимдааньэдин чуҥжэйэк!” Пулут дьэ, өнмэгэ эйтэм, амдэй шахалэ эл оольэл, ниҥиэги эрилбуйдэллэ, эрилбуйдэллэ, нэмдик аатэмлэ.
Шахалаадиэ пэйжиимэлэ анилгэлэ, чуму иркин местэгэ шахалэштэллэ, лэгут модой. Таат лэҥдэт мододэгэ, тудин көдиэлэк йахальэлул. “Доробо, кумушка!” “Доробо, куманек!” “Кэйк мэтин тэт анилгэт”. “Иидэллэ тэт саам лэҥдэк”. “Мэт эл лэйдиийэ”. “Дьэ, мэт иидэллэ лэҥдэйэ, тэт куманек, унуҥҥин пролубэҥин тэт лаҕил иисьэ шиншайк, анил тудэ саам тоттуутэй, дьэ йуөк, иись модок, анил иидэтчэк”.
Көдиэл унуҥҥин өнжэсь, тудэ лаҕилгэлэ пролупкин шиншайдэллэ модой. Чиэдьэмэ оодьоодэк. Дьэ тудэл иись модой, эмил чичкин, таа тудэл лаҕилги тоттуульэл, эгиэльэл. Өйльэ, эл кэлуунульэл. “Хамун анилэк тоттульэлум, эл абудуйэ”, – тудэл таат чуҥжэй. Йуөдэгэ, паайпэпул оожииҥин өнжэйдэллэ, өрньэҥи тудэл йуөсиидэллэ: “Көдиэл, көдиэл! Толчииҥик тудэл! Толчииҥик тудэл!” Шубэжэт кэлдэллэ, толчиильаальэлҥа көдиэлэ, кин коромыслолэ, кин ведролэ, бучунбэдэ. Көдиэл чирчэндьиилэ чичэгэт тудэ лахилгэлэ шаша±адайдэллэ таҥдиэт шэйрэйльэл, пөгиэльэл эл йуөндьидэ йолоҕудэ. “Дьэ омось, – чуҥжэй, – мэт тэтул омоччаа айии аатэмэ, кумушка!”
Шахалаадиэ пайуулбэндэ, анил йубэгэл лаҥин лэҥдэллэ, айии шаар олот миннэ монут, эл холии шөйльэл иркин нумэҥин, хадунгэ паайпэпул блинэк йиэльэшут, шөульэлҥилэ. Таа кадка молҕо лөудуульэл тесто молҕо, таат шэйрэйт пөктэгэ ньаачин көдиэлэк: “Таат кичнумик тэт?” “Мэткэлэ чуму толчиҥа!” “Ой, куманек, – молльэл шахалаадиэ пайуулбэндэ, – тэткэ лэпулэк укэйльэлул, э, мэткэ йуөк ходок, мэткэ чомохото йоось тэт тахар, мэт насиилэ мэт адайэ”. “Убуй дьэ бэдэк, – мони көдиэл, – ходо хонтойэк, кумушка, мадаак мэт будиэ, мэт тэтул йохтот.” Шахалаадиэ көдиэл йоуҕодэ будиэ мадаай, тудэл тудэгэлэ көудэйм. Таат шахалаадиэ пайоолбэндэ, модот чуруудьаа анньаануй: «Толчиилоодьоон эл толчиилоодьоок пойэмэлэ, Толчиилоодьоон эл толчиилоодьоок пойэмэлэ». “Нэмдик, тэт кумушка, монмэ?” “Мэт, куманек, мэ модьэ: толчиилоодьоон эл толчилоодьоок пойэмэлэ.” “Убуй, кумушка, убуй!”</p>
Толчиилуодьуон эл толчиилуодьуок пойэмэлэ,
Толчиилуодьуон эл толчиилуодьуок пойэмэлэ.
“Нэмдик, тэт кумушка, монмэ?” “Мэт, куманек, мэ модьэ: толчии-луодьуон эл толчилуодьуок пойэмэлэ.” “Убуй, кумушка, убуй!”
Шахалэ таачилэ рак
Шахалаадиэ ракньэ оҕоот иркилльэн анньаат ньэмолҕодэгэн. Шахалаадиэ мони ракҥин: “Дьэ ньэкиэйиитчиили атахлоот”. Рак: “Дьэ, шахалэ, ньэкиэйиитчиили таа!” Таат ньэкиэльэльэлҥи. Шахалэ пөгиэльэл, мэдин пөгэдэгэ рак лаҕидэгэ тоттуульэл, шахалэ местэдэгэ йахальэл рак эл лөудуульэл. Шахалэ йодайльэл йуөдин, лаҕилэ норхоходайльэлум, рак лөудэллэ молльэл: “Мэт тудаа айии мэт тии льэйэ”. Чэмиэсь.
Шахалэ таачилэ курчиэҥ
Шахалэ курчэҥньэ ньэкэнмильэлҥи хадунгэ эрэ, кин эрэ уйлоол параагэ кумпэҥоот кудэльэлҥи.
Дьэ, шахалэ иркидьэ курчэҥгэлэ тудэ лаҥин ньиэльэлум, голубчик куманек, монут. “Кэлук, куманек, мэт лаҥидэ! Мэт тэтул омосьэ лэгулэ лэгитэт». Курчэҥ таҥидэ кэбэйльэльэл кудэлэллэ, шахалэ таҥ кашалэк манный монут йиэлэшльэмлэ, тарелкэгэ абуттэллэ, чуму чаҕитэльэлум. Таат курчэҥҥин молльэл: “Лэҥдэк, мэт голубчик куманек! Мэт саам йиэлэшмэбэдэк”. Курчэҥ йоҕулэ кичиим, кичиим. Толчидьаай, толчидьаай, ньэлэмэ эл кэлууну. Аҥагэ эл йахуйии. Шахалаадиэ тиҥ тарелкагэлэ йотточтэ мэ ньэлиим, таат тудэ саам лэгут улдэм. “Мит хаша лэги, – мони шахалаадиэ, – мэтул эл судиилэк, анурэмэ, кум! Ньэлэмэ өйльэ тэтул лэгитэдин лэгул”. “Пасиибэ, кума эдуөнгэн, дэ! Мэтльэҥин кэлгэк”.
Угуйэштэгэ шахалаадиэ курчэҥҥин гоччэдин кэлльэл, курчэҥ орешкэлэк аальэлмэлэ, таат кувшингэ абутттаальэлум, йукоодьэ аҥильньэйбэнгэ, таат столгэ эгэтэллэ. Молльэл шахалаадиэҥин: “Лэндэк, кумушкэ! О, убуй ньэлэмэ өйльэйэнбэн лэгитэтмэбэн». Шахалаадиэ кувшингэ то тиҥлаҥдэт, то таҥлаҥдэт ньэлэйтэм, то йоҥлэ мэдэйтэм, ньэлэмэлэ эл мэйну. Йо±улги эл хонну кувшингэ. Э, курчэҥ лэндэй кувшингэт, чуму лэгулэ лэктэллэ, мони: “Мэтул эл судиилэк, кума! Ньэлэмэ өйльэ тэтул лэгитэдин лэгул”. Шахалаадиэ чуҥжэльэл омось йубэгэтчэ целый неделягэ, э, нумэҥин лэҥдоольит йахальэл. Ходо тудэл курчэнгэлэ лэгитэм, тудэгэлэ курчэҥ таа аай лэгитэм. Таҥ параагэт курчэҥ шахалэньэ ньэкэнмэньилэпэги чэмиэсь.</p>
Эл иҥиэлбэн моноҕо
Моноҕо козелньэ кэбэйльэлҥи омосьэ ульэгэ лэйдин мургэсьэ йообин лаҥин, таа таат омосьэ йообиисьэгэ. Эйрэт, эгужут шө±иэльэлҥи, эмисьэ йообиисьэгэ. Эл эндьэ молҕо йахальэлҥи йуөнидэгэ: көдиэлпэ шаал аал лэгулэк йэльэшҥилэ.
Козел монодоҥин чуруудьаа мони: “Нэмдик аатэл, мэт кэнмэ моноҕо? Миннэ, мит эрись кудэйиили. Миткэлэ лэҥнитэм йоҥоньэл көдиэпэ”. Моноҕо айии чурун мони: “Шаал будин арпасьиили, титтэл миткэлэ эл йо±оҥитэм миннэ”. Арпайльэлҥи козёл моноҕоньэ шаал будин. Арпуйҥи, арпуйҥи, арпайт шаал иисьэгэ йахаҥи. Моноҕо шаал иисьэгэт пөмэриэльэл, таальэт чилгэгэт унмунэ эйтэйльэл, чилгэ шэлгэйльэл, таат алҕудэ пөмэрэт лөудуульэл лэбиэгэ. Тиинэ көдиэлпэ лэгул йиэлэшут модолоопэдэгэ лэбиэгэ пункэгэйльэл, иркэйт өртэйльэл: “Бэ-э-э” – монут. Тамунгэт иркэйт көдиэлпэ чумут титтэ лэгул альбэштэллэ, отуу таптайт эгуйоорэт, шэйрэйльэлҥи кин хаҥидэ, йолоҕудэ эл йуөдэйоон.
Моноҕо эгиэдэллэ, мони козелҥин:”Алҕудэ өнжэйк шаалгэт. Мэткэ- лэ көдиэлпэ иҥииҥа, мэт чуму титтэл шэгэшэй. Мэт таатмиэ моноҕо оодьэ, пэн эл иҥиийоодьэ. Бэ-э-э!”</p>
Пукиль, ульэгэраа, шөткарии
Йаалоот модольэлҥи, пукиль, ульэгэраа, шөткарии оот. Лочил чинэдин йообии лаҥидэ кэбэйльэлҥи, унуҥдиэгэ йахальэлҥи, эл лэйдииҥи ходо ча±алоол можуугэлэ. Шөткарии мони пукильҥин: “Таа тэт будиэ модот чаҕаиили”. “Элльээ, шөткарии, ульэгэраа читнэй, тудэл унуҥгэ чиэрэс абудаагэн, мит тудэ будиэн чаҕатиили”. Ульэгэраа унуҥгэ чиэрэс абудаай. Шөткэрии тудэ будиэн чаҕуйаай, айии хондэгэ ульэгэраа шэлгэсь, таҥдиэт чирэйҥи. Тамун чэниит, пукиль ноолгэт таҥдиэт шашаҕадайльэл. Таат йаалоот элиидьоольэлҥи.
Иркин аҥдьэньэлбэн
Иркин лудун чиэкчиль модольэл эдьут, эҥдик монтэмэ: “Мэт ньэханьин эрчоон эл йуөйэ. Монҥи эрчоон льэй, хондэллэ, аҥсиит таҥ эрчоон”. Таҥдиэт кэбэйльэл, хонут иркин шоромок нуммэлэ. “Доробо, киэ! Хаҥидэ мэ хондьэк?” “Дьэ чаачаа, чумут моҥҥи, эрчэлэк лэбиэгэ льэл, табудэк аҥсиимэ”. “Атахлоот кэбэчиили. Мэт аай омось модойэ, ньаханьин эл йоойэ эрчоон. Хондьиили атахлоот аҥсиигэ”.
Дьэ, кэбэйҥи, хонут боусьэ йообиин местэгэ йахаҥи тоҕоодьэ шааньэй, ланмунэй чилгэндьэ бучун оҕоодьэ шаал молҕо. Таа иркин чадилэлэк нуҥҥилэ, таҥ чадилэгэн кэбэйҥи. Хонут, хонут иркин нумэдиэк нуҥҥилэ. Пэн эмидэсь, ньэхаҥидэ хоноол можуу өйльэ. “Дьэ, тиҥ нумэҥин шөйиили”. Шөҥҥи, нилги таа өйльэ, олҕодочаалэк, хододэ эрись. Мадааҥи, модоҥи тит саам. Таат, э, кэллэ мөдись чичтэ, мэтлорхой, йуроодьэ, иркин аҥдьэньдьэ пайтэгэ. “А, – мони, – мэткэ гоччипэлэк льэҥил. Доробочэ”. “Эпиэ, доробо. Мит тэткэ эмил аммалтэйли”. “Дьэ, омось, йоулэмэ лэктэмэбэн мэткэ льэй! Титтэл льэй!” Титтэл иҥлиэҥи. Таҥ пайтэгэ укэсь, иркидьэ пайиэл лосилэк шэйрэмлэ тудэ лочилгэлэ пиэдэтум. Титтин альпэдин кэлдэллэ, кэнмэгэлэ миндэллэ, куддэллэ, оһоххэ шиншайм, таат миндэйллэ лэҥдэй.
Лудун чиэкчиль чуҥжэлэк эйрэшмэлэ модот, ходо кудэм, ходо льэтум. Таат лосил йуөт, модот, мони: “Эпиэ, мэт лудун чиэкчиль оодьэ”. “Нэмдик лэйдиимэ аадин?” “Дьэ, мэт чуму лэйдии аадин, – мони, – тэт игэйэндьэк? Тэтул ултэги надоҥоол, таа эл мэт кэйтэйэк, мэт тэтин аҥдьэ мэт аа”. Тудэл паайпэткэ хондэллэ киэсь, атахун игэйэк кэсиимэлэ, иркиэт кэйбэй, иркилльэ инльоой. Дьэ, ултэм кэйбэл игэйэлэ. “Таа таа, эпиэ мигидэ йодайк миннэ”. Йодась мигидэ, таа игэйэги шашаҕась. “Оодьэ, – мони, – кузнец”, эдуөн эруульэл эпиэ. Иҥльоол игэйэ миндэллэ, табудэ эл пусь йодом таҥ паайпэткэлэгэ омось. “Дьэ, эпиэ, йодайк миннэ”. Йодась, эл шашаҕадай. Дьэ тудэл шилэлэк минмэлэ, пугэлэтум, таат таҥ шилэ миндэллэ, омол аҥдьэдэгэ эгэтэллэ, ньумудьии обушникэ таат пайм тиҥ шилэгэлэ. Паайпэткэ таат йодась, игэйэги таа шашаҕась, пороккэ таа мадаай.
“А, кукул, идьии мэткэт эл кэбэйтэйэк”. Дьэ тудэл йуөдэгэ аай эрчоонгэ йахай, чуҥжэ эйрэшут модой, ходо палаатэм? Овечкэплэк кэлҥил, лэҥдэт эйрэллэ, тамунпэгэлэ нумэгэ шөкчиим. Лудун чиэкчиль аай аммали.
Угуйэлмэ тудэ овецпэгэлэ укутэчэм. Лудун чиэкчиль маҕилэк минмэлэ, кинмигидайм, пугэлбэдэллэ пудулуҥидэ, тамун мородэллэ таҥ овецпэ титэ поҕожилэ хони овеспэ йолаат, иркиэноо мэйнудэ пэйжиим пудулуҥидэ. Тудэгэлэ аай миндэллэ пэшшэйм, тамун йолаат тудэл эгэдэллэ мони: “Прощай, эрчоон! Тэткэт мэт ниҥиэ төнбиилоол лоҥдо, идьии ньэлэмэ эл аатэйэк”. Таҥ паайпэткэ мони: “Миэдэк айии, тэт айии мэткэт эл кэбэсьэк!” Таҥдиэт лудун чиэкчиль аай йообиин чадилэдэгэн кэбэсь. Йуөдэгэ шаалгэ нумэдьиидэк ньатньэл чэроуроо нононьэйбэдэк. Тамун миндин эрдьоорэльэлмэлэ, таҥ нумэдьиидэ ноногэт миндэгэ таа тоттуульэл. Нэмдик аатэмэ, ходо льэтум, ньэходо эл лодаатэйэк, йолоҕудэ йуөчиидэгэ: эрчоон аай тудэлаҥин кэллэ мөдись, өрньэдэ: “Тии льэльэлдэк, кукул, мэткэт эл кэбэйэк!” Лудун чиэкчиль тудэ чоҕойаадиэгэлэ миндэллэ, чоҕум тудэ нугэнгэлэ, таат кэбэй боусьэ. Тудэ омниин модойэгэ йахадэллэ, кишшэсьум тудэ нугэнгэлэ, “идьии дэ йуө эрчоон” монут. “Йуөчиик, мэт эл нугэнньэйэ, э, мэт кэнмэгэлэ боусьэ лэгум”. Тии титоодьэ чуульдьии чэмиэсь.
Сказки, рассказы
ЧУУЛЬДИИ, НЬИЭЖИИЛПЭ
В. Сутеев
Цыпленок таат уожиинодо
(Цыпленок и утенок)
Йайцэпэгэт, укэйльэл оожии нодаадиэ.-Мэт укэсьэ! – мони тудэл. -Мэт аай, – мони курица уө. -Мэт мэ эйрэсьэ, – мони оожии нодо уө. -Мэт аай, – мони курица уө. – Мэт иҥэрэк иҥэртэмэ – мони оожии нодо уө. -Мэт аай, – мони курица уө. -Мэт кэлидьэлэк нуммэ, – мони оожии нодо уө. -Мэт аай, – мони курица уө. -Мэт лоҕулэк минмэ, – мони оожии нодо. -Мэт аай, – мони курица уө. -Мэт йардьидин эрдьиийэ, – мони оожии нодо уө. -Мэт аай, – мони курица уө. -Мэт йардьиийэ, – мони оожии нодо уө. -Мэт аай, – өртэсь курица уө. – Мэтул палашҥик! -Мэт мойк! – өртэсь оожии нодо уө. -Буль, буль, буль…, – мони курица уө. Таат оожиигэт абудум оожии нодо уө курица уөгэлэ. -Мэт аай йардьидин хонтойэ, – мони оожии нодо уө. -Мэт эл хонтойэ, – мони курица уө. |
Йаан кошкэ уө (Три котенка)
В. Сутеев
Йаан кошкэ уө – эмбэй, шөйбэй, пойнэй – шөльбулэк йуөчиҥилэ, таат тудэ йолаат хаҥиҥаа. Шөльбул илугульньэй банка молҕин шөги. Кошкэ уөрпэ тудэ йолаат, шөльбул шэйрэч. Банкагэт укэйҥи йаан пойнэй кошкэ уөк. Йаан пойнэй кошкэ уө алдулэк пудэ йөчиҥилэ, табудэк хаҥинааҥилэ. Алдулэ чирчэгэсь чуөлэ самовар труба молҕодин. Кошкэ уөрпэ тудэ йолаат. Алдулэ чирчэгэт шэйрэч, труба молҕот йаан эмбэй кошкэ уөк укэйҥил. Йаан эмбэй кошкэ уөрпэ ньорольгэ йуөҥа анилэ, тамуҥҥин чирчэгэйҥи! Анил йэрэсь, оожи мол±от йаан кошкэ уөк оҕунбэллэ эгэдэйҥил. Йаан оҕунбэй кошкэ уө нумэҥин хонҥи. Чугэ хонут пугэлбиэпэги киэльэй, таат тудаа ходимиэги таат кудэҥи: эмбэй, шөйбэй таат пойнэй.
Л. Толстой
Филкэ (Филиппок)
Филкэ монут ньууньэй куөйпэ уөдиэк льэльэлул. Иркидьэ уөрэптиэ школаҥин кисьэдьин кэбэйҥи. Филкэдиэ тудэ моҕо миндэллэ, аай хондин льэльэл. Эмэйги молльэл тудин: “Хаҥидэ тэт Филкэ кудэлэк?” “Школаҥин”. “Тэт айии йукоодьэк, эл холлэк,” – эмэйги нумэгэ поньаашльэлум тудэгэлэ.
Уөрпэ школаҥин кэбэйҥи. Эсиэги угуйэлмэ уйҥиин кэбэсьоодэк йообии лаҥин, эмэйги аай уйҥин кэбэсь. Филкэдэ тудэ эпиэньэ поньоольэлҥи нумэгэ. Филкэдиэҥин элдэлкиэльэл тудидьиэ нумэгэ льэги, эпиэги йуҥжуульэл, э, тудэл моҕолэк аҥчиилаальэлмэлэ. Тудэ моҕогэлэ эл нуулэл, эчиэн моҕок мильльэлмэлэ, таат школаҥин кэбэйльэл.
Школэ село йаҕилгэ, хойл нумэ архаа льэльэл, Филкэдиэ тудэ нумэ архаа льэл, нумэпэгэн хондэгэ, тоукэпул тудэгэлэ эл уушэни, тудэгэлэ лэйдииҥа. Тудэл йиэн омниин нумэпэгэ йахай, таа хондэгэ тоукэпул тудэгэлэ таат ойилаҥа, Жучка, тамун йолаат чомоодьэ тоукэк Волчок монут, тудэгэлэ хаҥииҥа. Филкэдиэ титтэгэт шэйрэсь, тоукэпул тудэ йолаат ойдьэдэ, Филкэдиэ өрньэй, таат титтэгэт шубэжиэй, таат ньоҕой. Иркин шормоткэ укэсь нумэгэт, тоукэплэ шэгэшэйм, таат мони: “Тэт хаҥиигидэ тэтидьиэ мэ шубэжэк?” Филкэдэ ньэлэмэлэ эл мон, тудэ маҕил албэгэлэ пайаайдэллэ, шубэжиэй эл пуусь. Шубэжэт, школагэ йахай.
Крылечкэгэ нилги өйльэ, школэ молҕо мэдись уөрптиэ ажуупэги. Филкэдиэ пөдэк иҥиилиэмэлэ: “Ходо учитель мэткэ угэтэйтэм монут?” Өнмэлэк эйрэшэмэлэ, нэмдик аатэмэ. Йолоҕудэ кэбэйлукэнэ – тоукэпул мэткэлэ лэҥҥитэй, школаҥин шөктин – учитэлэк иҥиимэлэ. Школэ архаан иркин паайк ведроньэт хонул, таат мони: “Чумут кичиэҥи, тэт ньэҕон тии оҕок”. Филкэдиэ школаҥин таҥнуги шөги. Сенэгэ тудэ модо лөудэмлэ, таат шэсьпэлэк йододаймэлэ. Школа уөрпэлэ улдоой. Чумут титтэльэ өрньэрииҥилэ, таа учитель кэйлэй йаҥарайньэт өрдьэптэгэ эгужул. “Тэт ходо кудэк” – өртэсь тудин, Филкэдиэҥин тудэл. Филкэдиэ тудэ моҕо мойт ньэлэмэдиэлэ эл мон. “Тэт кин уөдьэк:” Филкэдиэ, эл моноҕот. “Ду тэт эл ажууньэйэк:” Филкэдиэ таат иҥлэй, ажууги эл укчии. “Таҥнуги нумэҥин хон эл анньульҥидэ”. Филкэдиэ мэт молльэл шаарэ дьэ, тунмулги иҥлоодэгэт киэльэлул. Тудэл йодэйльэл учител лаҥин, таат ибэлиэльэл. Тамунгэ учитэлҥин Филкэдиэ йойлукэльэл.
Учитель тудэгэлэ йодоҕот ньиидьиильэлум, таат йоулэчльэлум уөрэптиэгэт, кинтэк тиҥ оо? “Эдуөн Филкэдиэ, Костюшка эмдьэги, тудэл тудат школаҥин эрдьиийбэдэк, эмэйги тудэгэлэ эл йанну, тудэл а±ии школаҥин киэсь”. “Дьэ мадак лапкэгэ тэт чаачаа архаа, мэт тэт эмэйгэт ньиэнудьэтэйэ, монтойэ тэткэлэ школаҥин йаннугэн”. Учитель тудин буквэплэк кишшэчмэлэ, Филкэдиэ буквэплэ чуму лэйдиим, чаайоондэгэлэ чуҥнульэлум. “Дьэ, идьии тэт ньуу тиҥ буквэплэ эгэтэсь”. Филкэдиэ мони: “Хве-и-хви, лэ-и-ли, пе-ок-пок”. Чумут чэниэҥаа. “Дьэ, омосьэк, – мони учитэль. – Кин тэткэ кисьооги чуҥдин?” Филкэдэ мони эл иҥиисьоон: “Костьушкэ, мэт иҥлиисьэ, мэт чуму лэйтэй. Мэт эл йольэй ходимиэ шоромо оодьэ!” Учитель нуөльэй и мони: “Тэт айии эл мэтполилэк, дьэ кисьэлэк”. Таҥ параагэт Филкэдьиэ школаҥин эгужэй. Чэмиэсь.
Л. Толстой
Амундиэ (Косточка)
Эмэй сливэлэк магазингэт минмэлэ, таат тудэ уөрпэҥин обед йолаат, тадиит мөнут, тарелкэгэ пөниим. Ваня ньэханьин эл лэммэлэбэдэк, чуөтэ йоҥлэ мэдиинудэ эйрэй. Тудэл таҥ сливэпулҥин холлуйнуй. Лэктин наҕа эрдьиэльэл. Нилги өйльэдэлмэ, тудэл иркиэл миндэллэ лэгум. Обэд киэйэ эмэйпэги чуҥум, иркиэт эл йахуйльэл, эсиэпэдин мони. Обэдтэдэйт модот, эсиэпэги мони: “Уөрпэ нилги, эл лэй иркин сливэгэлэ?” Чумут монҥи: “Эл лэйэ”. Ваня, кэйлэдэйдэллэ, аай мони: “Мэт эл лэйэ”. Табунгэ эсиэпэги мони: “Кин лэгум тамун та-ҕан тит эрись, тамун айии эрчоон чомоҕотэ эл оо. Эрчоонги тамун льэй, эдьиҥ сливэпул молҕо амунэк льэл, кин эл лэйдии, тамунгэлэ лэктэйлэ, таат амладайтэм таҥ амунгэлэ, таҥ шоромо амдаанульэл угуйэштэгэ. Мэт табудэк иҥиимэ”. Ваня модот подьольоой, таасилэ мони: “Эллэ, мэт амундиэ окногэн пэшшэй”. Тии чумут нуөльэҥи, таҥ Ваня ибэлиэй. Чэмиэсь.
Л. Толстой
Слон
Иркин индиэйскэ слон льэльэл. Тан слонгэлэ эрись лэгитиэнульэлум пөгильги, табун будиэн уйньэсиильэлум чомоҕото. Иркидьэ слон йоҕумуллэ, нөйлэ эгиэрэм тудэ пөгильгэлэ, индиэйс амдэй. Тамунгэ индиэйс тэрикэги ибэльэдэ, тудэ уөрпэ кэсиидэллэ, слон нойл аал пэшшэйм, мондэллэ: “Слон! Тэт эсиэпэги куддэмик, кудусик туөнпэ аай”. Слон уөрпэплэ йуөдэллэ, чанмоол таҥгэлэ хобота миндэллэ, тудэ будиэ моттом. Тамун йолаат таҥ слон таҥ уөдэ ажуу мэдиинульэлмэлэ, таат уйнуй тудин эрэ. Пиэгэ анҕай эрэмэннуллэлэ. Чэмиэсь.
Л. Толстой
Ханьил (Орел)
Иркин ханьил нумэлэк аальэлмэлэ чугэ архаа, чобул йаҕилгэ, уөрпэпки льэльэлҥи. Иркидьэ таҥ шаал архаа шоромоплэк уйльэлҥил, таа уйҥидэгэ ханьитэгэ анил мойт мэриэльэл. Тамунгэлэ шөйлэ айиинаальэлҥа өрньэлдэ, тамунгэт тудэ аҥилгэлэ пэшшэйм. Шоромопул, анидэйлэ миндэллэ, кэбэйҥи. Ханьитэгэ тудэ уөрпэгэ хондолло, мадаай, уөрпэпки нижааҥи, лэгул аҥсиит, ханьидэгэ ижилбэллэ, мадаай. Уөрпэ нижэлгэт аай мэриэсь, чобул лаҥин мэриэсь. Таат анил мойт киэсь, кэлдэллэ тудэ уөрпэгэлэ лэгитэм, анил шашахатэ. Ханьидуөрпэ титтэ аҥа йоҥнит титтэ эмэйлэҥин ньаасьэтки.
И. Шапошников
Мэт кэйуол коньки (Мои первые коньки)
Пуркииштэ ньэмолҕилгэ мэт эмэйлиэ мэтин конькик подарокҥоон кэймэлэ, мэт таҥ подьэрхэгэ конькидэллэ, йархасьэҥин мельницалаҥин кэбэсьэ. Мэт конькипэ ултэсь, таат пөмдьэйэ. Мэдиилугэ мэт йолаат куөйпэ уөрэптиэ өрньэллэ мэдэйҥи: “Йаклудэ эл холлэк! Арпаак!” Дьэ тат йархаа шанаҕай, мэт эл мэт лэйтэсьэ ходо оожиигэ, имилгэн китнэт йэсьэ. Өрньэйэ, уөрэптиэ аай өрньэҥи. Мит өрньэлҥин мельникэк шубэжэт кэлул, мэткэлэ оожиигэт аасиим. Мэт чомоҕото чиэдьэт, иись больницэгэ ходойэ. Мэткэт конькипэлэ оноҥа, тан чиэдьэгэ конькилэ эл пөмдуйэ.
И. Шапошников
Мэткэлэ ходо корытэгэ щукадиэ тотто5ором (Как меня щука в корыте поймала)
Мэт чаачаа чомоодьэ шуукадиэк иидэмлэ, таат чуланҥин отчого пөниидэллэ, хонтом. Мэт таҥнигэ илэкун ньэмолҕильньэйэ. Мэт чуланҥин шөйэ, таат отчо молдин мэт нугэн шиншайдэллэ, шуукадиэк аҥсиит оожиик бородиимэ. Шуукадиэ куөкэги нуктэллэ табудэк нидьильэлмэ. Шуу- кэдиэ эл мэтчодэдэллэ ходоольэл. Дьэ таат, мэт мэдиилугэ, мэт шашхулгэлэ шуукадиэ тоттоҕором тодиилэ, мэт таат өрньиэйэ мэт нугэн абудудэ: «Ой, шуукэдиэ мэткэлэ мойм!» Мэт өрньэлҥин мэт эмэй кэлдэллэ, шуукэдиэгэт мэткэлэ лондом.
И. Шапошников
Коза
Мит коза подьэрхоҕо 4 (илэкун) крушкэ ибишиик кэйнумлэ.Козагэ чэнчэ порхой унмутньэй. Подьэрхо айии ульэгэлэк пугэсьэ оожиик тадиинул козаҥин. Мит наҕаа анурэй мит коза. Козликньэ иркин сарайгэ мит эмбэй овца эдьул. |
И. Шапошников
Пэн подьэрходэ шөрилэ (Дневник природы)
Html5mediator: error loading file:”Pen.mp3″
Собоньии угуйэлмэ шажилньэйбэдэк. Шаан полжичэ шахалэдайльэлҥи. Шаан полжичэ лөмдьиэй. Угурчэраапэ чуө эл полжичэчуөн оҕооҥи. Ньигижэлмэ мэрэт муддэйҥи, пугэчэ лэбиэлаҥин, иркин йоуҕурчэ курчэҥпэ.
Стихи
В. Жуковский
Пиччиидиэ (Птичка)
Пиччиидиэ мэриэнуй,пиччиидиэ йоодой, пиччиидиэ йахтэй; пиччиидиэ мэрэйбэдэк, пиччиидиэ йуөдойбэдэк, пиччиидиэ чуө өйльэ! Хадунгэ льэк, пиччиидиэ? Хадунгэ тэт йахтаанулбэн? Йуукэ лэбиэгэ абутэ аанумэ тэт; таа тэт йахтаануйэк тэт йахтэл. |
А. Толстой
Лэбиэн йоҥчэптиэ(Колокольчики)
Мэт йоҥчэптиэЧэбиль лэбиэн шөрилэптиэ. Таат мэтул йуөмэт Эмбэдэ – дьэльэноҥоодьэ? Нэмэгин таат йалҕидэмэт Май чэнчэ подьорхогэ Эл көудьоодьэ ульэгэгэ Йоо йархужиэшут? Йахадаасьэ хонтом мэткэлэ Йоҥҥоой чэбильгэн; Титул эгуйурэт, Пайдудэ хохчинэ Мэт йоҥчэптиэ Чэбиль лэбиэн шөрилэптиэ! Мэтин эл йоҕумуҥилэк Эмбэдэ – дьэльэноноодьэ! Мэт айаалэ эт эл эгэрэйэ, Тит алии мэт муддэчэ, Уздэлэ эл мойчэ Йахадаасьэ пөгул! Мэт мэрэйэ, мэрэйэ йоҕотии титэ, Молин лэбиэ шолохок оҕоол: Йахадаасьэ – аранча мэткэлэ хонтэм, – Хаҥидэ? Эл лэйдиийэ! |
А. Толстой
Ньаадэ (Осень)
Ньаадэ! Лөмдьиэй чумутНужуҥоол мит сад, Шахалэсьул полжисьэ Илэйэ миидэ мэрэҥи. Йуусэ тии таа шэрэлэчнуҥи Таа лэбиэн будиэн Кэйлэчнул лэбэйдиин абудьэпул Кэйлуйнул рябинэгэ. |
С. Маршак
Питчиидэ (Ласточка)
Ульэгэраа дьэльоноҥоомуйЙэлоодьэ подьо±ой Питчиидэ поорэньэ Мит сенэҥин митин мэриэй. Тудэньэ йэльоодьэ улумунуй Поорэ тудэньэ аай… Анньасик кэлдэллэ Митин иилугэльэл чугоон. Тэтин зернолэк кэйтэмэ Тэт йахтэ йахтэк Нэмдик йуукэт лэбиэгэт Тэт кэсиимэ. |
А. Барто
Мээмээлэк полгэ лоудэҥа, Хоробончиэ йэжуннуй хонут Танядиэ ибэльэл мэдись, Пойнэй чол5ораадиэлэ паайпэдуө пэшшэйм, Хоробончиэ йэжуннуй хонут Мэт козленок мэткэ модой, |
Т. Волгина
Малинэҥин йообии лаҥи хонтойли (По малину в лес пойдем)
Малинэҥин йообии лаҥи хонтиили,Лэҥдэлҥин кудэлэйтэйли, кудэлэйтэйли, кудэлэйтэйли. Йэлоодьэ нумэ пудэмэ, йообии лаҥии чадилэгэн, Чоҥул тэт мэт лэбэйдии, лэбэйдии малинэ. Тэт малинэ эл аҥин, эл аҥин, эл аҥин, Шахалэшкэн чоҕолҥин, чоҕолҥин, чоҕолҥин. Йэльоодьэ нумэ пудэмэ, йообии лаҥии чадилэгэн, Чоҥул тэт мэт лэбэйдии, лэбэйдии малинэ. Ходо малинэ шахалэштэй, шахалэштэй, шахалэштэй, Лэгул мит шойтэй, мит шойтэй, мит шойтэй. Йэльоодьэ нумэ пудэмэ, йообии лаҥии чадилэгэн, Чоҥул тэт мэт лэбэйдии, лэбэйдии малинэ. Лэгул мит шойтэй, мит шойтэй, мит шойтэй, Чуму мит кэнэпэ ньиэтэй, мит ньиэтэй, мит ньиэтэй. Йэльоодьэ нумө пудэмэ, йообии лаҥии чадилэгэн, Чоҥул тэт мэт лэбэйдии, лэбэйдии малинэ. |
Л. Софронов
Шондьилэ кэлул (Наступление весны)
Чиэдьэ йоҥоньэйбэн оодьоодэк.Илэйэ иҥлиисьоодэк. Чиэдьэ пиэдэйбэн титимиэдьоодэк. Йэльоодьэ эмэсьэгэт йэдэсь, Пэн пугэлбэдэй. Пукэльэ эл альаа ходосиий, Пугэсьэ илэйэлэ тудэгэлэ Бородиим, бородиим. Йэльоодьэ игэйэлэ Йочиим, йочиим. Тибо оожиилэ пуйжэнум. Унуҥ йархаагэлэ хонжэшнум; Шэльгэдэсь унуҥгэ, Кэбэсь холиньэт. Пукэльэ альаай, Йархаалэ хонжэнум. Унуҥгэ йархаа кэбэйльиэй, Шөйль йургуупэгэн Оожиилэ ултэдэйм. Унуҥ шөйль йургуупэгэлэ Оожиилэ ултэдэйм. Йодуупэгэн тудэл ойдэсь, Ульэгэн местэплэ чуму ойтадайм. Анда унуҥдэгэн Ойчэ ойлэк хонтомлэ. Нигийоодьэ йархаан кирчикэк, Чумут лолҕодэ таат нижаадэ, Подьоходэ подьондьи. Унуҥ чуруудьаа Подьольоодэ эмбумунэй. Чо5очаалптэгэ дьэльооноҥоой Шаал чумут полжисьльэлҥи, Чумут кэрпэжэльэльэл. Бучун пиччиипэк Мэрэт кэлҥил, Лэбиэгэт кужуулэҥин Титтэ йахтэ йахтаариилааҥилэ. Өнмэгэ Мит чиэдьэллэ Подьолэй. Тиҥидэ-таҥидэ муддэйҥи Мит эмбэй чуҥжэ. Таат мит йахан эйлоол лэбиэгэ Мит йоҥжоол ниҥиэгэлэ мэжжэськэ Поорэ киэсь. |
Б. Хабырыыс
* * *
Пудэ чэлкиэй, Эмил чиэсь. Помнэйэ киндьэ Пойниинум шаалгэлэ. Чуруудьаа, чуруудьаа Чиэсьэ поньхолэ альбэшнум Киндьэгэ миннэ Пукэльэ, йархаа льэльэлтэй.
* * *М. Тимофеев
Эмбэйэ унумэндьэ чол5оро,
Эмбэйэ аҥдьэндьэ чолҕоро,
Пойнэйэ пукэльэ титимиэ
Пугэсьэ маҕиньэй чолҕоро.
Загадки
Лучиин омнии чунжэ – эйрэшки
1. Иркин кунэль мадилэк. 2. Чэрэуроо ситэлэк Эмбэй нумэпэдэлэ хоттой аҥлисин; Хамун эмбэй нумэпэдиэк, Таатмиэ пойнэй эндьйоонпэдиэк. 3. Модой пулундиэ, 4. Ньэ подьорхошэксиль, ньэ шэсьпэдаҥиль, Улдоой нумэ “шоромолэ”. 5. Тудэ саам кэйлэньэй, сахарньэй, 6. Кэйлэй мархиль. Модой эмисьэгэ, Майлэги пудэ. 7. Чиэдьэмэ пугэмэ 8. Йукоой пойнаачи Йообиигэн прыг – прыг! Пукэльэгэн Тык – тык! 9. Скатерть подьольбой Лэбиэлэ чуму кэнбэлэшум 10.Поорэмэ полжисьэги укэйнуй, Пугэмэ айаарэтнум, Ньаадэмэ лэгитиэнум, Чиэдьэмэ пугэлэдэйнум. II. Кин тудэ нумэгэлэ 12. Антон оҕоой Иркин нөйлэ: Тудэгэлэ аҥчиҥа, Тудэл эл эдэйну. 13. Оҕоой чоҕосьо будиэ 14. Илэкун нэмдьийэ Иркин крышагэ аал о5ооҥи. 15. Мэт аадээт эгужуй, 16. Ньанмэ куст эл, о – полжисьэньи, Эл рубахалэк – иидоой. Эл шоромо – пуҥдуннум. 17. Эл анньаану, 18. Атахун нэмдьэйэ Унуҥҥин йардьидин хонҥи. 19. Эпиэ нумэгэ будиэн 20. Польэгэ ньээмдьийэплэк оҕооҥил Платчэптэ пойнэҥи Моҕопэги дьэльоҥоҥоой. 21. Эмбэй – эл парнаалэк, 22. Польэгэ нумэлэк укэйл, Улдоой зернолэ нумэ. Чэроуроо стэнаньэй, Подьорхошэкчэ тобоой. Нумэ эйрэй эйрэллэ Чэроуроо столбэгэ. 23. Йукоодьэ – пиччиидиэк: 24. Иллэ шойҕок, Чумут йургуулэк. 25. Эл нугэнчоон, эл ньумудьиичуөн 26. Атахун атилэк, Атахун кибэсэк, Өрдьэдэгэ тукнэлэк. 27. Чиэдьэмэ пойнэй, пугэмэ шөйбэй. 28. Пойнэй, ньэхаин эл сахар. |
Чунжэ – эйрэшки лэйдиил (Отгадки) | |
1. капуста 2. подсолнечник 3. лук 4. огурец 5. арбуз 6. морковь 7. ель 8. заяц 9. снег 10. дерево 11. улитка 12. гриб 13. земляника 14. стол | 15. еж 16. книга 17. собака 18. ведра 19. месяц 20. березы 21. жук 22. колос 23. иголки с ниткой 24. решето 25. гнездо 26. ножницы 27. заяц 28. снег |